Atelier Veldwerk

‘Marilandica’ is de titel van een tijdelijke werk dat in de zomer van 2017 in het kader van de Ijsselbiennale te zien is geweest op de landtong van de rivier, recht tegenover Deventer.

Atelier Veldwerk stelt met dit kunstwerk de populier centraal die op oever bij de Worp aan de rivier staat.
Deze Populus x Canadensis ‘Marilandica’ is bijna tweehonderd jaar, en daarmee de oudste in zijn soort in Nederland.

Het kunstwerk markeert de kroonprojectie van de boom, en levert een beeld van de ruimte waarin de tot vallen voorbestemde boom zal terechtkomen, door aanplanting van een jonge populier op gepaste  afstand.  Op deze wijze staat Atelier Veldwerk stil bij de groei, bloei, verval en een nieuw begin van de peppel ; als enige overblijvende kruin uit het tijdperk direct na Napeolon’s aftocht uit Nederland, kan deze eerbiedwaardgie oude dame (want het gaat om een vrouwelijk exemplaar) nu bijdragen aan een gedeeld bewustzijn dat het dynamische, ingenieus gemaakte, maar ook kwetsbare Nederlandse landschap, in stand kan houden.

‘Marilandica’ in deze vorm is een tijdelijke ruimtelijke schets als opmaat voor een permanent werk. Gedurende de periode van de IJsselbiënnnale onderzoekt Atelier Veldwerk welke landschappelijke en duurzame middelen daarvoor het best kunnen worden ingezet.

Lights Crossing (overstekende lichten) is een kunstwerk dat deel uitmaakt van de brug de Oversteek in Nijmegen. De verlichting van de brug die in het tempo van een voetganger aanschakelt, refereert aan de geallieerde oversteek van de Waal in 1944.

De brug, ontworpen door het Belgische bureau Ney/Poulissen architecture & engineering, die op 23 november 2013 in gebruik genomen werd, verbindt de oevers van de rivier de Waal bij Nijmegen op vrijwel exact de plek waar op 20 september 1944 de heldhaftige oversteek door Amerikaanse soldaten heeft plaatsgevonden. Bij die actie kwamen in korte tijd 48 militairen om het leven.

Het kunstwerk is opgebouwd uit licht en tijd en verwijst naar die historische gebeurtenis. Na zonsondergang, iets later dan het inschakelen van de stadsverlichting in Nijmegen, gaan de 48 paren lichtmasten die zich op de brug bevinden tussen beide oevers, één voor één aan in het tempo van een wandelaar. Beginnend op de zuidoever verlichten de achtereenvolgens aanschakelende lampen het 950 meter lange traject, waardoor de oversteek van licht ongeveer 12 minuten duurt. Pas na het bereiken van de noordoever schakelt de zogenaamde aanstraalverlichting aan, zodat de brug ook in het donker in volle glorie te zien is.

Waalmonument
Voordat de brug werd aangelegd markeerde het Waalmonument op de noord-oever al de plek waar de soldaten aan wal kwamen na de barre overtocht in fragiele bootjes, onder vuur genomen door de Duitse troepen. Dit sculptuur, opgericht door particulieren in 1984 en gemaakt door de beeldhouwer Marius van Beek (1921–2003), is onlangs volledig gerestaureerd.

Op de later aan het Waalmonument toegevoegde naamsteen, de roll of honour, lezen we de namen van de mannen die het leven lieten bij de strijd voor de bevrijding van Nederland. Uit de grote erkentelijkheid voor de inzet van die 48 jonge strijders is het initiatief voor het Waalmonument voortgekomen. Doordat Lights Crossing in 48 stappen de oversteek maakt, wordt dit aantal nog eens verbonden met de brug, die daarmee als geheel tot monument wordt.

Met als uitgangspunt een bestaand oorlogsmonument is een heldere en goed leesbare ruimte gecreëerd. Het dijklandschap wordt gewaarborgd en er is plaats voor herdenking en ceremonies zonder de infrastructuur te hypothekeren.

Directe aanleiding van het onderzoek van landschap en inrichtingselementen van de dijk ter hoogte van Lent was de aanlanding van op dat moment in aanbouw zijnde nieuwe brug de Oversteek. De culturele analyse van Atelier Veldwerk leidde tot een aantal conclusies die gedeeld werden door de gemeente Nijmegen

Belangrijk element was het Waalmonument, een sculptuur van de hand van beeldhouwer Marius van Beek, opgericht ter herdenking van de geallieerde oversteek van 1944. Dit monument kwam er in 1984 op initiatief van enkele inwoners van Lent die de gevolgen van de bezetting aan den lijve hadden ondervonden en de moedige bevrijders nog eens nadrukkelijk wilden eren.

Het oorspronkelijke kunstwerk bestond uit twee uit het gras oprijzende zuilen met ingegraveerde teksten. In de loop der tijd en naar behoefte van de gebruikers werden verschillende elementen toegevoegd, zonder ontwerp of plan. In eerste instantie was dat de naamplaat, waarop de namen van de bij de actie gesneuvelde militairen zijn te lezen. Later zijn vlaggenstokhouders, bestrating, bank, plantenbak, vuilnisbak en paaltjes toegevoegd. Het monument als kunstwerk werd allengs onderdeel van een niet al te precies vormgegeven herdenkingsplek.

In ons ontwerp worden monument (kunstwerk) en ceremoniële plaats (voorzieningen) afzonderlijk ruimtelijk gedefinieërd. Tevens wordt een relatie gelegd met het landschap en de nieuwe brug.

De herinrichting van de openbare ruimte ter plaatse doet recht aan het originele kunstwerk, maakt de plek tot een leesbaar monument en biedt ruimte voor zowel intieme als grotere ceremonies.

Alle betrokken partijen werden meermaals gehoord, het definitief ontwerp is in nauwe samenwerking tot stand gekomen.

Ontwerp van een handboek ‘staalkaarten’ waarin grammaticale regels worden geduid die gebruikt kunnen worden voor alle materialen, objecten en beplantingsvoorstellen bij de inrichting van het Vechtpark. Naast ontwerpen van derden zijn een aantal concrete ontwerpen van Atelier Veldwerk uitgevoerd.

In Hardenberg (Overijssel) werd het Vechtdal als natuurpark heringericht.
Atelier Veldwerk heeft een voorstel gedaan om eenheid te brengen in alle ‘losse’ inrichtings-elementen (zitgelegenheden, steigers, aanlegplaatsen, kijkschermen, bewegwijzering, afrasteringen, enz.)

Er is onderzoek gedaan in de brede regio naar landschapselementen en landschappelijke kwaliteiten. De daarbij ontstane inventarisatie is de basis geweest voor ‘Staalkaarten voor het Vechtpark’, dat als een ontwerpershandboek voor het park dient. Het gaat in dit handboek om de grammaticale regels of de grondtoon van alle materialen, objecten en beplantingsvoorstellen; elementen die dit deel van de Vechtvallei tot een park maken. Het gaat dus niet om concrete ontwerpen hoewel inmiddels diverse elementen zijn ontworpen en uitgevoerd, zowel door Atelier Veldwerk als door derden (w.o. banken, een kijkscherm, bruggen, een sluis, verhardingen, relingen), waarbij de staalkaarten vaak leidend zijn geweest.

Atelier Veldwerk tekende binnen het team mee voor het landschappelijk concept en het ontwerp van de natuurinrichtingselementen van het Zwinpark en de Zwinvlakte.
Het landschap met haar fauna en flora vormt het hart van de beleving van het Zwin. Het centraal stellen van de natuur, ofwel het primaat van de natuur, ligt aan de basis van ons concept.

Terwijl de architectuur van de gebouwen zich meet met de schuren uit het polderlandschap en daardoor een soort afwezige aanwezigheid uitdrukken, zijn de landschappelijke ingrepen er op gericht om een natuurlijke vanzelfsprekendheid te generen.

De natuurlijke dynamiek, de door getijden bepaalde omgeving en daarmee bijzondere flora en fauna vormen een ecologische samenhangende ‘wilde natuur’. De ontwerpers willen de karakteristieken van dit landschap zoveel mogelijk benadrukken; de relatieve natuurlijkheid en de eigen dynamiek van eb en vloed, de af- en aanvliegende vogels, de gebiedseigen flora, al deze aspecten worden maximaal gerespecteerd. Naast reguliere en vanzelfsprekende inrichtingselementen(wandelinfrastructuur, zitgelegenheden), gaat het in veel gevallen ook om heel specifieke toepassingen, zoals ooievaarsnestpalen, trektelposten, kijkwanden en een ringstation.
Uitgaande van het algemene ontwerp-uitgangspunt waarbij het landschap, de flora en de fauna dwingend en bepalend zijn, is het onze overtuiging dat vrijwel iedere afzonderlijke ontwerp-opgave maatwerk is. Derhalve wordt gekozen voor niet gestandaardiseerde elementen en zijn ingrepen op de Zwinvlakte zoveel mogelijk beperkt, discreet en wat vorm en kleur betreft zorgvuldig ingebed in het landschap.

Atelier Veldwerk was (in samenwerking met Atelier Arne Deruyter) verantwoordelijk voor het landschappelijk deel van de studie. Kort samengevat richten de voorstellen voor het kasteeldomein zich op de activering van het landschap: door een grote reeks relatief kleine ingrepen te realiseren, wordt het landschap dynamischer en sterker zintuiglijk beleefbaar.

Deze studie is een antwoord op een vraag van de Vlaamse Overheid naar de opmaak van een ruimtelijk masterplan voor het domein van het Kasteel van Gaasbeek. Atelier Veldwerk was verantwoordelijk voor het landschapsluik binnen deze opgave (i.s.m. Atelier Arne Deruyter).

Het in het landschap zijn – er wandelen, verblijven, verpozen – maakt het mogelijk zich ermee te verbinden. Het landschap is dan met alle zintuigen waar te nemen en bewust te ervaren. In dit masterplan trachten we, op het schaalniveau van de individuele bezoeker, de beleving te versterken met uiterst eenvoudige, meestal landschappelijke middelen. Een waaier van kleinschalige ingrepen maken het landschap dynamischer, diverser en uitnodigender. Een goed deel van de inspiratie daarbij is gevonden in de historische analyse, o.m. bij het kijken naar schilderijen, tekeningen en prenten van kasteel Gaasbeek.

Daarnaast wordt ingespeeld op de nutsfunctie; het landschap levert iets op. Er kan kasteelhoning worden geoogst, er wordt een hoogstamfruitgaard en een ‘plukbos’ voorzien. De sensorische beleving van het landschap wordt door een keur aan kleine landschapselementen bevorderd. Een kruiden- en bloementuin bij de kapelaanswoning, schapen die de gracht rond het kasteel begrazen, een zwaneneilandje in de bovenste vijver, een vlonder in de middelste vijver, een vissteiger in de kromme vijver.
Veel van die elementen maken het landschap beter leesbaar en nodigen uit tot intensiever gebruik. Niet alleen de belevingswaarde wordt bevorderd door een breder spectrum aan kleur, geur en door de seizoenen bepaalde elementen, ook de biodiversiteit wordt daarmee bevorderd.

Aanleg van een vrij te betreden aromatische en medicinale tuin in een veelbezocht publiek park. Vrijwilligers onderhouden de tuin, men mag de kruiden vrij komen plukken. Reflectie over de inrichting en de mogelijke functies van de openbare ruimte.

De Jardin Essentiel werd aangelegd aan de Square Lainé, een langwerpige ruimte van 2500m². De aromatische en medicinale tuin die werd ontworpen in het kader van het stadsfestival Parckdesign in Brussel. Het veld, rekening houdend met het historische en formele karakter van de plek, werd opgevat als een symmetrische rechthoek. Een dertigtal plantensoorten werd aangeplant, gekozen vanwege hun specifieke zintuiglijke en visuele kwaliteiten. Zowel deze kruiden als de ermee gedistilleerde producten werdengedurende het zomerseizoen in workshops gebruikt en verwerkt . Na deze activiteiten, maar ook spontaan, gingen bewuste bezoekers en toevallige passanten er verder mee aan de slag,  in verschillende vormen van intensiteit. Bewoners en geïnteresseerden eigenden zich de tuin toe.

De visueel opvallende tuin had zo’n succes dat vrijwilligers besloten om de tuin verder te onderhouden.

De kruidentuin is niet alleen een plek waar het nutritieve en het medicinale kan worden ingebeeld. Het onderwerp strekt verder dan onze tuinen en parken, het belangt ook onze keukens, onze ziekenhuizen en diverse culturele uitingen aan. De culturele en sociale rol van openbare ruimte, de zoektocht naar het essentiële, de toenemende betrokkenheid van de lokale gemeenschap/bewoners zijn een aantal thema’s die vragen en reflectie oproepen.

De vragen rond natuur – cultuur zijn te horen in de (hele) stad: wat is er essentieel voor onze hedendaagse urbane leefwijze? En, wat verwachten we vandaag, of morgen, van de groene plekken in de stad?

Tentoonstelling, lezing en workshop over aspecten van de geschiedenis van Kaliningrad in het algemeen en over zijn botanische tuinen in het bijzonder.

48 Plants-Course of Spring ontstond in het kader van een internationaal programma van fenologisch onderzoek The Motion of Spring 2012-2014: Evidenties over klimaatveranderingen in 120 jaar’, dat werd georganiseerd in Kaliningrad door studenten van de befaamde professor dendrologie Galina Kucheneva. Het kunstproject werd geïnitieerd door de NCCA (National Centre for Contemporary art in Kaliningrad) en Atelier Veldwerk. De activiteiten behelsden o.m. een tentoonstelling, een lezing en een workshop.

Atelier Veldwerk ontdekte en bestuddeerde in de stedelijke ruimte de ingewikkelde geschiedenis van Kaliningrad én de uitzonderlijke manier waarmee inwoners omgaan met openbare ruimte, tuinen en planten. Op zoek naar informatie werd duidelijk  dat er bijzonder weinig Russische literatuur beschikbaar was rond deze issues. Over de botanische tuinen in Kaliningrad was geheel niets te vinden. Daarom werd besloten een short guide te maken voor de Kantiana Botanische Tuin. Dit werk kan gezien worden als een gift van de kunstenaars aan alle wetenschappers en vrijwilligers die hebben bijgedragen aan het instant houden van de twee uitzonderlijke botanische tuinen in een stad met een zo complexe geschiedenis.

Parkontwerp van Wickelhofpark in polderlandschap. Na analyse en categorisering van de landschappelijke elementen (o.m. polderbruggen, veldhekken, banken) werd een ontwerpvisie opgesteld, waarin bestaande elementen werden herschikt of anders aangewend. 

Het parkontwerp is een 13 ha. ‘verdicht’ polderlandschap. Alle inrichtingselementen – beplanting zowel als ‘culturele’ elementen: bruggen, stuwen, schuurtjes en veldhekken – zijn overgenomen uit het omliggende landschap. Atelier Veldwerk legde door middel van een grondige visuele analyse van het landschap de basis voor het parkontwerp. Na categorisering van de verschillende elementen werden polderbruggen, veldhekken en banken getekend, naast talloze andere onderdelen. Grote zorg werd met name ook besteed aan de gebruikte materialen.

De ontwerpvisie (het concept) van het Wickelhofpark laat zich samenvatten tot het inzetten van bestaande landschappelijke elementen. Er wordt niet gezocht naar het toevoegen van een nieuwe vormlaag aan het bestaande landschap, maar integendeel gebruikt gemaakt van wat al aanwezig is; het categoriseren, herschikken en op een efficiënte wijze aanwenden is vervolgens het resultaat. Het landschap wordt bovendien opgevat als een openbaar speelveld. Er wordt uitgegaan van de mogelijkheden die het landschap en de inrichtingselementen bieden (klimmen, struinen, verstoppen, slootjespringen, vissen, schaatsen, etc.) zodat geen expliciete speelobjecten zijn opgenomen in het park.